16 χρόνια χωρίς τη Λιλή Ζωγράφου

Ειρήνη Δερμιτζάκη, συγγραφέας, σκηνοθέτης

Σαν σήμερα, 2 Οκτωβρίου, το 1998 έφυγε από τη ζωή η Λιλή Ζωγράφου. Γεννημένη στο Ηράκλειο Κρήτης το 1922, Συγγραφέας και δημοσιογράφος, άφησε πίσω της 24 βιβλία και αμέτρητα άρθρα και λογοτεχνικά δοκίμια.
Το πρώτο της βιβλίο που έπιασα στα χέρια μου ήταν το «Επάγγελμα Πόρνη». Χαμένη στην δημοτική βιβλιοθήκη της Σητείας, θα πρέπει να ήμουν έντεκα χρονών. Λόγω ηλικίας, σαφώς αγνοούσα το περιεχόμενο του βιβλίου, το θεώρησα από τον τίτλο απαγορευτικό. Έτσι το δανείστηκα κρυφά και από τη στιγμή που το διάβασα η Ζωγράφου έγινε μια από τους αγαπημένους μου συγγραφείς.
Χρόνια μετά, γύρω στο 2003-4 κι αφού έχω διαβάσει τα περισσότερα βιβλία και αρκετές συνεντεύξεις της, αναζητώ περισσότερα στοιχεία για τον «άνθρωπο» Ζωγράφου. Η έρευνα μου ξεκινά από την Κρήτη και συγκεκριμένα από την Μίλατο όπου έζησε κάποια από τα τελευταία χρόνια της ζωής της. Φτάνοντας στο σπιτάκι που ζούσε στη Μίλατο αισθάνθηκα τόσο όμορφα να περπατώ στο μονοπάτι που βάδιζε και η ίδια για να φτάσει σπίτι της. Κάθισα σε μια από τις παλιές καρέκλες της αυλής και σκέφτηκα πως θα μπορούσε να νιώθει η ίδια σε τούτο τον τόπο. Πάντα μπροστά από την εποχή της, μπορούσε άραγε να επικοινωνήσει με τους Κρητικούς;
Η ίδια σίγουρα έκρυβε μέσα της μια διττή φύση, κοσμοπολίτισσας και χωριάτισσας και σίγουρα ήταν ανοικτή σε αυτό. Οι Κρητικοί όμως δεν την καταλάβαιναν. Θεωρούσαν ανήθικο την δεκαετία του 60′-70′ για παράδειγμα μια γυναίκα να πίνει ρακή με τους άντρες στα καφενεία ή να τρέχει με το άλογο μέσα στο χωριό. Αυτά μου είπαν στην Μίλατο οι άνθρωποι που συνάντησα. Παρόλο που δεν την καταλάβαιναν ή θεωρούσαν παράξενη την συμπεριφορά της, το πρόσωπο τους φώτιζε όταν μιλούσαν για εκείνη.

Έγραψε για τον έρωτα,  την ανθρώπινη αξιοπρέπεια,  την θέση της γυναίκας, τον Ελύτη και την Πολυδούρη. Η εκκλησία στράφηκε εναντίον της όταν δημοσίευσε την «Αντιγνώση», άλλοι θεώρησαν τα βιβλία της αναρχικά και άλλοι τα λάτρεψαν. Κοινό γνώρισμα στο έργο της είναι η αγάπη για τη ζωή. “Η ζωή νικά” λέει κάποια στιγμή και το πρεσβεύει μέσα από το έργο της παρόλο που αποπειράθηκε να αυτοκτονήσει. Οι ήρωες της όμως αγωνίζονται, αγαπούν την ζωή και μάχονται για την ελευθερία τους.

Κάπνιζε σαν φουγάρο, ταξίδεψε πολύ, αγαπούσε τις γάτες και τα σκυλιά, αγάπησε και αγαπήθηκε, φυλακίστηκε, νοσηλεύτηκε σε ψυχιατρική κλινική, παντρεύτηκε τρεις φορές και αποπειράθηκε να αυτοκτονήσει άλλες τρεις.

Είπε μεταξύ άλλων:
«Οι εκάστοτε κυβερνώντες, από τον Ελευθέριο Βενιζέλο και μετά, δεν είχανε κανένα πατριωτικό συναίσθημα γιατί δεν είχαν επίγνωση για την Ελλάδα που κυβερνούσαν. Δηλαδή δεν ήξεραν το ποιόν, δεν ήξεραν το ζυμάρι της Ελλάδας ποιο είναι. Δεν το πονούσαν, δεν το πονούν ακόμα και τώρα.»
«Δεν τους βρίζω τους άνδρες, τους θεωρώ υπεύθυνους, για την απόγνωση της ανθρωπότητας»
«Τις γυναίκες δεν τις θωρώ Αγίες, τις θεωρώ ηλίθιες. Με συγχωρείς τις θεωρώ σχεδόν ηλίθιες. Υποκρίτριες, ανασφαλείς, ανειλικρινείς.»
«Από την μαντάμ Κιουρί ως τη Μελίνα. Μιλάω για δυο διαφορετικές γυναίκες: η Μελίνα ήταν ο αφρός, η μαγεία, που κάθε γυναίκα θα ήθελε να ταυτιστεί μαζί της. Η Κιουρί ήταν ένας μεστός άνθρωπος από διανόηση. Δύσκολο να βρεις τα στοιχεία της μιας και της άλλης στην ίδια γυναίκα»
«Οι γυναίκες που πάνε σ “έναν άντρα σκόπιμα, σ “έναν άντρα ηλικιωμένο και κάνουν ότι σπαρταρούν στην αγκαλιά του. Ένα τέτοιο πρότυπο θα έλεγα είναι η Δήμητρα.»
«Ο φόβος κάνει μικρό τον άνθρωπο.»
“Εγώ δεν αισθάνθηκα ποτέ μακριά από τους άντρες, δεν αισθάνθηκα να διεκδικώ κάτι από τους άντρες και να μην το πήρα.”
“Είμαι παθιασμένη αντιφεμινίστρια για τον απλό λόγο ότι είμαι ευτυχής που γεννήθηκα γυναίκα. Και τι θα γινόμουν πως θα “παιρνα τόσες και τέτοιες ηδονές αν δεν υπήρχαν οι άντρες.»
«Η μεγάλη γνώση δεν αποκτιέται μόνο με βιώματα, ας μην κοροϊδευόμαστε. Η μεγάλη γνώση αποκτιέται με διάβασμα, με μελέτη ή έστω να βρίσκεσαι σε ένα περιβάλλον υψηλής καλλιέργειας. Και δεν νομίζω ότι η γνώση αποκτιέται τόσο εύκολα. Η γνώση είναι δύσκολο πράγμα και εκεί που μας πληγώνει είναι να βλέπουμε τους Έλληνες τόσο ανίδεους.»
«Με συμπαθάτε, αλλά το θάνατο τον έχω χεσμένο»

Αν και η ζωή και το έργο της Ζωγράφου δεν μπορούν να αποδοθούν σε λίγες γραμμές, αναφέρω ενδεικτικά κάποια βιογραφικά στοιχεία.
Σπούδασε φιλολογία σε Ελλάδα και εξωτερικό. Στην κατοχή φυλακίστηκε για την αντιστασιακή της δράση. Εκεί θα γεννήσει και την κόρη της (την ποιήτρια Ρένα Χατζηδάκη). Εργάστηκε σαν δημοσιογράφος σε γνωστά περιοδικά και εφημερίδες, ταξιδεύοντας παράλληλα σε διάφορες χώρες της Ευρώπης και της Ανατολής. Δημοσίευσε διάφορα κείμενα σε λογοτεχνικά περιοδικά της εποχής. Το πρώτο της βιβλίο (συλλογή από νουβέλες) με τίτλο «Αγάπη» κυκλοφορεί το 1949. Αρκετά χρόνια αργότερα απαγόρευσε την αναδημοσίευση του. Γίνεται  ευρύτερα γνωστή το 1959 όταν κυκλοφορεί το βιβλίο της για τον Νίκο Καζαντζάκη «Νίκος Καζαντζάκης, ένας τραγικός.
Kατά τη διάρκεια της δικτατορίας (1967-1974) έγραφε στο περιοδικό «Γυναίκα»,  άρθρα με πολιτικά τολμηρό περιεχόμενο που έκρυβαν τον κίνδυνο να εξοργίσουν την Χούντα. Παράλληλα έδινε διαλέξεις σε αίθουσες κατάμεστες από νέο κυρίως κόσμο.  Όταν η Χούντα της απαγορεύει να ταξιδέψει στο εξωτερικό με την ιδιότητα του δημοσιογράφου, απορρίπτει την πρόταση του αστυφύλακα να  γράψει σαν επάγγελμα τα οικιακά και δηλώνει πόρνη. Το 1971 γράφει το βιβλίο της για τον Ελύτη. Ο ίδιος δεν εγκρίνει το χειρόγραφο αλλά εκείνη επιμένει και τελικά το βιβλίο της εκδίδεται.
Αργότερα θα εκφράσει το παράπονο της, όταν ο Ελύτης θα πάρει το Νόμπελ και οι Αμερικανοί ψάχνουν δοκίμια που να αναφέρονται στο έργο του ποιητή αλλά το έργο της Ζωγράφου αποσιωπάται.  Το 1994 το βιβλίο της «Η αγάπη άργησε μια μέρα» διασκευάστηκε για την ΕΡΤ1. Με την διαθήκη της όρισε τα συγγραφικά δικαιώματα των έργων της να περιέλθουν στα Παιδικά Χωριά SOS, ενισχύοντας έτσι οικονομικά τους σκοπούς τους.
πηγή